کودکان از آغاز تولد، داری نوعی کنجکاوی نسبت به مسائل محیط و از جمله نسبت به بدن خود هستند. آگاهی و کنجکاوی شدید آنها نسبت به کارکردهای بدنشان از نوپایی آغاز میشود و تا دوران بلوغ ادامه می یابد. بچه هایی که کارکرد لدن خودشان را بهتر میشناسند، درک بهتری از مسائل جنسی دارند و از هویتی محکم تر برخوردارند.

کودکی به محدودهء سنی‌ای گفته می‌شود که از تولّد تا دوران بلوغ را دربرمی‌گیرد. در روانشناسی رشد، کودکی را از منظر سیر رشدیافتگی به چهار مرحله تقسیم می‌کنند: نوپایی (از تولد تا 14 ماهگی یا دوران یادگیری راه رفتن)، دوران کودکی آغازین (از یک سالگی تا شش سالگی یا سن بازی)، دوران کودکی میانه (سن مدرسه) و نوجوانی (گذار از سن بلوغ و بالغ شدن).در هر کدام از این چهار مرحله کودک درگیر مسائل جنسی خاصی میشود که والدین هم باید این مسائل را بدانند و هم آمادگی پاسخ به سوالات کودک و نوجوان را داشته باشند. بچه‌ها وقتی كوچك‌اند، یك جور نگرانی برای والدین دارند و وقتی بزرگ می‌شوند، به طور دیگری بر نگرانی‌های والدین می‌افزایند. وقتی به نوجوانی می‌رسند، با دنیای جدید و پر تلاطمی ‌که برایشان به وجود می‌آید،‌ پدر و مادر می‌مانند كه آیا می‌توانند از آنان توقع بیشتری داشته باشند یا هنوز به اصطلاح وابسته‌اند. شاید یكی از مهم‌ترین نگرانی‌های پدر و مادرها در جامعه شلوغ و پر همهمه امروزی، تربیت و سلامت جنسی نوجوان‌شان باشد. در شرایطی كه كارشناس خبره در این زمینه كم است و بسیاری از افراد مدعی،‌ با اطلاعات ناقص و در بیشتر موارد نادرست خود موجب انحراف افكار عمومی ‌می‌شوند، جا دارد با توجه ویژه و عمیق به مبانی دین مبین اسلام و پیشرفت‌های علمی‌دانشمندان متعهد و انطباق آن با موازین شرع اسلامی، زمینه آموزش جوانان و نوجوانان‌مان را فراهم سازیم.

غریزه جنسی که از لحظه تولد در نهاد فرد وجود دارد هیچگاه نباید خاموش شود، بلکه باید از طریق آموزش صحیح تحت کنترل قرار گیرد. کنجکاوی و پرسش های کودکان در زمینه مسائل جنسی امری کاملا عادی و طبیعی است. کودکان برای اینکه زندگی شاد و سالمی داشته باشند باید در زمینه مسائل جنسی اطلاعات جدید و مناسب با سن خود کسب کنند و در این زمینه هیچکس بهتر از والدین نمی توانند اطلاعات درست در زمینه فوق را در اختیار کودک و نوجوان قرار دهند. حتی اسلام هم در این زمینه سفارشاتی دارد:

از امام علی (ع) نقل شده است که فرموده اند :

هنگامی که دختر بچه ای به سن شش سالگی رسید ، جایز نیست مرد نامحرم او را ببوسد و یا او را در آغوش بگیرد و به خود بچسباند .

پیامبر اسلام (ص) فرموده اند :

وقتی دختر بچه ای به سن شش سالگی رسید ، جایز نیست که پسر بچه او را ببوسد و هنگامی که پسر از سن هفت سالگی گذشت زن او را نبوسد .

نتیجه این که کودکان اگر چه به درک غریزه ی جنسی _ آن گونه که نوجوانان و جوانان می رسند _ نایل نشده اند ، رگه هایی از غریزه ی جنسی در آنان وجود دارد که ممکن است در اثر بی توجهی آسیب هایی را در کوتاه مدت به آنان وارد کند .

رشد جنسی

رشد جنسی شامل رشد بیولوژیک و رشد روانی میشود. قاعدتا همه افراد سالم رشد جنسی یکنواختی از لحاظ بیولوژیک دارند ولی رشد جنسی-روانی افراد با یکدیگر متفاوت است و همین لزوم آموزش را ایجاب میکند. رشد جنسی در انسان مراحل مختلفی را پشت سر می گذارد و از ماه های قبل از تولد شروع شده و تا سال های متمادی بعد از تولد ادامه دارد.

 رشد جنسی قبل از تولد

از زمانی که عمل لقاح ( باروری تخمک ) رخ می دهد ، موجود زنده در حال رشد است و اعضای تناسلی نیز مانند سایر اعضای موجود زنده رشد می کند . از این زمان رشد بدون وقفه ادامه دارد، گرچه در مراحلی بر سرعت آن افزوده یا از آن کاسته می شود، اعضای تناسلی فرد هم به رشد خود ادامه می دهد تا آن جا که بر انجام وظایف رشد جنسی قادر باشد

رشد جنسی انسان چه مرد چه زن به عوامل مختلفی بستگی دارد

یکی از عوامل مؤثر در رشد جنسی انسان غده های جنسی اوست . این غده ها که در مردها بیضه و در زن ها تخمدان ها می باشند ، در رشد بدنی و روانی و نیز تولید مثل نقش مهمی را به عهده دارند :هورمون های جنسی در مرد به نام اندروژن یا تستوسترون می باشد و هورمون های جنسی زن به نام استروژن خوانده می شود .نقش هورمون های جنسی ماده به علت تنوع کار آن ها و همین طور اهمیت آن ها در دوره عادت ماهانه ، دوران بارداری ، زایمان و شیر دادن ، از اهمیت هورمون های جنسی مرد بیشتر است . تراوش درونی غده های جنسی در شخصیت و رفتار افراد دخیل بوده و موجب بروز صفات " نخستین " و " ثانویه " می شود . صفاتی که در شکل دادن به آلت های تناسلی و قادر ساختن فرد در امر تولید مثل مؤثر است " صفات نخستین " می باشد . هورمون های جنسی – چه در زن و چه در مرد – در دوره رشد و نمو مسئول ایجاد صفات ثانوی جنسی می باشند . این صفات به مجموعه ویژگی های جسمی و روانی گفته می شود که دو جنس را از یکدیگر متمایز می سازد

در امتداد طول کروموزوم ها ، عناصری شیمیایی به شکل دانه های تسبیح قرار دارد که " ژن " نامیده می شود . ژن ها حاوی اطلاعات و برنامه هایی هستند که ویژگی های بیولوژیک فرد را تعیین می کنند . با توجه به مسأله وراثت و انتقال صفات به وسیله ژن ، برخی از مشکلات و اختلالات جنسی هنگام انعقاد نطفه شکل می گیرد ، زیرا بر اساس این که کدام صفت بر کروموزوم زن و مرد قرار دارد با هم نطفه را تشکیل می دهند ، صفات نوزاد متفاوت خواهد شد ، از این رو در مواردی اختلالات کروموزوم جنسی به ناهنجاری های جنسی منجر می شود

رشد جنسی بعد از تولد 

بعد از این که انسان به دنیا می آید، از نظر جنسی همچنان در حال رشد است رشد جنسی دوره ی کودکی با نوجوانی و جوانی متفاوت می باشد ..

کودک قبل از دو سالگی دوست دارد در آغوش كشيده شود. لمس پوستش به او آرامش مي دهد، در اين سن تمام اعصاب حسي كودكان در منطقه خاصي از بدن به كار مي افتد كه اطراف دهان است بيشترين لذت را از مكيدن شير حس مي كنند. و هنگام چهاردست و پا راه رفتن مي بينيم كه همه چيز را به دهان مي برند.

کودک از حدود سن 1.5 سالگی تا 3 سالگی لغتهايي را كه تا كنون فقط مي شنيده كم كم به كار مي برد در اين سن والدين بايد توجه داشته باشند نسبت به آداب دستشويي به او فشار نياورند زيرا كودك در مرحله اي است كه مدفوع خود را نه به شكلي كه مي پنداريم بلكه نشانه اي از خلق و يا بوجود آوردن چيزي كه فقط خود او در آن دخيل بوده حس مي كند و به همين جهت شايد در اين سن مشاهده شده باشد كه كودك در گوشه اي از اتاق و يا جايي كه پنهان باشد اجابت مزاج كرده و در حال بازي با آن است. والدين بايد خونسردي خود را حفظ كنند و اين مرحله را جزو يكي از مراحل رشد او محسوب كنند و با آرامش بيشتري با اين قضيه برخورد كنند. فشارهاي زياد و يا روابط نا مناسب والدين با يكديگر در اين سن باعث بوجود آمدن شب ادراري است كه ناشي از اضطرابهاي دروني كودك مي باشد. بايد در اين سن كنترل مدفوع و ادرار را با آرامش به کودکان  آموخت.

از كودك در سن 3 تا 6 سالگي , رفتارهاي جنسي بيشتری دیده  ميشود. از تفاوتهاي ساختماني بين دو جنس آگاه ميشود وكنجكاوي در مورد حاملگي , بچه زايي و مرگ پيدا ميكند. در سه سالگي اكثر بچه ها قادر به انتخاب عكس عروسك با توجه به سن خود هستند در حدود سه سالگي در مشاهده بازي هاي آزاد كودكان , پسران خشونت بيشتري در مقابل همسالان دارند و بازي با تفنگ و ابزار جنگ را ترجيح ميدهند.اما بازي با عروسك و وسايل خانه در دختران مشاهده ميشود. فرصتهايي براي رشد بازي ها در كودكي نقش مهمي در رشد جنسي كودك و اهداف ديگر از جمله توان حل مساله , مهارتهاي بدن , لذت در بازي , كنار امدن با اضطراب ,بهبود روابط و اهداف ارتباطي دارد و لازم است طرز لباس پوشيدن ,آرايش موها و ظاهر كودكان مطابق جنس خودشان باشد و به دختران الگوهاي زنانه (مانند كارهاي منزل)وبه پسران الگوهاي مردانه (مانند تعمير وسايل ,انجام كارهاي سنگين,استفاده از ابزار خشن و ...) آموزش داده شود.

كودك همان گونه كه گوش يا آرنج خود را لمس مي‌كند، با اندام تناسلي خود نيز بازي مي كند اما با تكرار اين كار بچه متوجه لذتي مي‌شود كه از دست زدن به اندام تناسلي برايش حاصل مي‌گردد.

در چهار سالگي قادر به انتخاب عروسك بزرگسالي  با جنس موافق خود هستند.80 درصد كودكان در سه سالگي به اين سوال كه وقتي بزرگ شدي مامان مي شوي يا بابا , پاسخ صحيح مي دهند. اين آگاهي هاي اوليه در مورد هويت جنسي يا جنسيت بر اساس مشكل ساختماني است. دومين جز رفتارهاي مرتبط با نقش جنسي و به طور اختصاصي مردانگي يا زنانگي است و شامل فعاليتهايي است كه در يك فرهنگ مشخص ,  مكردانگي يا زنانگي را نشان مي دهد كه به طور اوليه در بازيها و اسباب بازي ها خود را نشان مي دهد.

قصه گويي در اين سن از اهميت خاصي بر خوردار است انتقال فرهنگ ـ رفتارها و . . . از اين طريق ممكن خواهد بود نياز به تربيت صحيح در اين سن حس مي شود

مفهوم خوب و بد – زشت و زيبا براي او قابل درك مي شود . در اين مرحله به بررسي خود مي پردازد و به درك تفاوت خود و جنس ديگر مي رسد در صورت بروز هر گونه سوالي از طرف او بايد بدون ترساندن او يا بدبين كردن او نسبت به اين قصه كنترلش كرد . ممکن است در اين سن در حمام رفتن،  لباس پوشيدن، بازي كردن مشكل پيدا مي كند

در اين سنين ( 6-3 سالگي ) گاهي اتفاق خواهد افتاد كه شما شاهد برهنه شدن كودك و دستكاري كودك خواهيد بود .

 پوشش كودكان در سنين 6-3 سالگي :

در اين سن پوشش كودكان در رشد جنسي آنها بسيار مهم است لباسهايي كه الياف مصنوعي دارند – لباسهاي استرچ يا هر لباسي كه كودك آنرا به تن حس كند تمايل كودك را به دست زدن به بدن خود ازدياد مي بخشد يا حتي لباسهايي كه باعث عرق سوز شدن كودك مي شود باعث التهاب پوستي شده و خارش ايجاد مي كند و اگر ما به اين نكته توجه نكنيم كودك دچار بيماري پوستي شده و دائما در حال لمس بدن خود خواهد بود .

و معمولا عكس العملي كه والدين در اين مواقع انجام مي دهند اين است كه ( چرا با خودت ور مي روي يا دستت را از لباست در بياور ) كودك در اين سنين نبايد لباس را به تن خود حس كند بلكه بايد آنرا جزئي از تن خود بداند ( كمرتنگ ، كش تنگ و ... ) باعث مي شود كه باز كودك دستش را به طرف بدن خود ببرد اما اگر اين كار انجام شود چه مقصر لباس بود چه نبود بيائيم بهیچ وجه نباید كودك را سرزنش كنيم.

اگر كودكي در اطراف خود كودكان هم سال نداشته باشد ابتدا به تفاوت بين پدر و مادر توجه مي كند و در مواقعي كه مي داند امكان آن هست كه بدن برهنه آنها را ببيند به هر طريقي خود را در محيط جا مي زند مثلا مي گويد ( من چشمم را مي بندم تو لباست را عوض كن يا اينكه سعي مي كند با شما به حمام بيايد و ... ) در واقع به كشف قسمتهايي از بدن كه تفاوت را نشان مي دهد مي پردازد .

اگر سوالات كودكان در اين سن به درستي پاسخ داده شود كنجكاوي آنها هم كمتر خواهد شد تا زماني كه دوباره به يك دوره سوالي و سني جديد ديگري برسند اما اگر به سوالات آنها جوابهاي نادرست يا عجيب و غريب داده شود كودك خيلي خوب به نادرستي آن پي خواهد برد. زيرا كودكان بسياري از مواقع هنگامي سوالي از ما مي پرسند كه جواب آنرا مي دانند و فقط مي خواهند اطلاعات خود را محك بزنند كه آيا اين جوابي كه من مي دانم درست است يا نه يا اينكه پدر و مادر چقدر نسبت به آنها صداقت به خرج مي دهند آسيب دختران در اين ميان بيشتر است زيرا فرهنگ ما براي دختران به محض درك تفاوت خود و جنس مخالف دچار انزوا و گوشه گيري مي شوند و به تدريج دچار ضعف شخصيتي مي شوند و فكر مي كنند كه دچار نقصي مي باشند .

 بازيهاي كودكان در سنين حساس (6-3 ) سالگي :

از حدود سه سالگی بازی کودک عوض می شود و بازی های دختر ها و پسر ها متفاوت می شود و بازی ها مخصوص جنس خودشان می شود .

بازی های نمادین در این سنین زیاد می شود آنها این بازی ها را صرفا برای ارضاء کنجکاوی های خود انجام می دهند و قصد کودک از این بازی ها شناخت تفاوتهای خود با دیگران است .

در این سنین کودکان را تنها نگذارید و هر از گاهی به آنها سر بزنید به عنوان هشدار بايد گفت كودكان در سنين 6-3 سالگي بازيهايي را انجام مي دهند كه در سرنوشت آنها موثر است بازيهايي كه كودك در واقع براي لذت بدني طراحي مي كند ( مثل دكتر بازي و ... )

رشد روانی-جنسی

اولین آگاهیی که کودکان باید به آن برسند این است که خودشان دختر هستند یا پسر و معمولا این را از پدر و مارد خود میپرسند. کودکان ابتدا فکر میکنند که دختر بودن یعنی دامن پوشیدن و همین که پسری دامن مادر یا خواهر خود را میپوشد فکر میکند دختر شده است . توصیه میشود باید تمامی خطاهای بچه ها با آرامش و خونسردی آموزش داده شود. کودکان بعد از درک دختر یا پسر بودن خود که حدود سه سالگی میباشد ، در ابتدای چهار سالگی به این درک میرسند که جنسیت ثابت است و با تغییر لباس از دامن به شلوار یا از موی بلند به کوتاه جنسیت شان تغییر نمیکند و درست در همین زمان است که هویت جنسی کودکان شکل میگیرید.

هویت جنسی هر فرد را تصویری که نسبت به زن یا مرد بودن خود دارد و احساسات و برداشت او نسبت به اینکه زن یا مرد چگونه است تشکیل میدهد. هویت جنسی از سه عامل اساسی تشکیل میشود: هویت اصلی، رفتار جنسی و درک موقعیت.

هویت اصلی یعنی فرد جنسیت خود و هر کس دیگر را تشخیص دهد  و بتواند دختر بودن و پسر بودن را درک کند که این مسئله باید تا سه سالگی برای بچه ها شکل گرفته باشد.

رفتار جنسی، به آن دسته از رفتارهای اطلاق می شود که در هر فرهنگ، مطابق با جنس افراد، از آنها انتظار میرود. بر اساس سنت، در جامعه بعضی از رفتارها زنانه و بعضی از رفتارها مردانه شناخته میشود. مثلا در جامعه ما از دخترها انتظار می رود که هنگام بازی مودب و آرام باشند اما قبول داریم که پسرها فعال ترند و نسبت به احساسات دیگران حساسیت کمتری دارند.

درک موقعیت یا جهت گیری جنسی یعنی الگوی دائمی که فرد بر اساس آن، جذب افراد هم جنس و یا غیر هم جنس خود میشود.

والدین باید آگاهی داشته باشند که در هر مرجله از رشد روانی جنسی کودکان با چه مسائلی مواجه خواهند شد و چه واکنشی باید داشته باشند. 

 

فیروزه سخندانی 
روانشناس شخصیت و مشاور ازدواج

پژوهشگر و درمانگر مسائل جنسی